9. SINIFLAR TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI 3. ÜNİTE ŞİİRİN AHENK UNSURLARI ÖZETİ

 

9. SINIFLAR TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI 3. ÜNİTE

ŞİİRİN AHENK UNSURLARI ÖZETİ

A) Ölçü(Vezin): Bir şiirdeki dizelerin hece ve durak bakımından denk oluşuna ölçü-vezin denir. Edebiyatımızda 3 tür ölçü kullanılmaktadır.

1-Hece Ölçüsü: Milli ölçümüzdür. Bir şiirin tüm dizelerindeki hece sayılarının eşit olması kuralına dayanır. Parmak Hesabı da denir. Edebiyatımızda genellikle 7'li, 8'li, 11'li ve 14'lü kalıpları kullanılmıştır.

Ör: Baş koymuşum Türkiye'min yoluna Deli sular, salkım saçak söğütler,

Düzlüğüne, yokuşuna ölürüm, Kışlada kumandan, asker öğütler,

Asırlardır kır atımı suladım. Yaylalarda ata biner yiğitler,

Irmağının akışına ölürüm. Bozkurt gibi bakışına ölürüm.

*Dilaver Cebeci'nin yukarıdaki şiirinin tüm dizeleri 11 hecedir.

2-Aruz Ölçüsü: Arap edebiyatından Fars edebiyatına oradan da bizim edebiyatımıza geçmiştir. Yani bu ölçü Türkçe kelimelere değil de Arapça-Farsça sözcüklere daha uygundur. Bu yüzden aruzla yazılan şiirlerde Arapça ve Farsça kelimeler çokça vardır. Uzunluk-kısalık veya açıklık-kapalılık ölçüsü de denir.

*Kısa ünlü ile biten heceler açık hece kabul edilir. Ünsüz harf veya uzun ünlü ile biten heceler de kapalı hece kabul edilir.

*Dizenin son hecesi açık da olsa kapalı kabul edilir.

*Kapalı heceler “–“ ile açık heceler ise “. “ ile gösterilir.

Ör: Haddeden geç/miş nezaket/ yal ü bal ol/ muş sana

_ . _ _ / _ . _ _ / _ . _ _ / _ . _

Failatün / failatün / failatün / failün

3- Serbest Ölçü: Aslında böyle bir ölçü çeşidi yoktur. Yani bir şiirde hece ölçüsü veya aruz ölçüsü kullanılmadıysa bu şiire serbest tarzda yazılmış şiir denir. Bu tarz şiirlerde ahenk, başka unsurlarla sağlanmaktadır. Serbest ölçü, Türk şiirinde 1940'lı yıllardan sonra şair Nâzım Hikmet ile başlamış, Garipçilerden Orhan Veli Kanık ile yaygınlaşmıştır. Günümüzde yazılan şiirlerin tamamına yakını serbest ölçüyle yazılmıştır. Fakat halk edebiyatı ürünlerini bu genellemenin dışında tutmalıyız. Halk edebiyatında hece ile şiir söyleme geleneği devam etmektedir.

B)Kafiye (Uyak) ve Redif

1-Redif: Dize sonlarında yer alan AYNI anlam veya görevdeki ses benzerliklerine redif denir. Redif ek durumunda da olabilir sözcük durumunda da olabilir.

2- Kafiye(Uyak): Dize sonlarında yer alan FARKLI anlam veya görevdeki ses benzerliklerine kafiye(uyak) denir.

*Sözcük köklerinde meydana gelen ses benzerlikleri kesinlikle uyaktır. Yani sözcük kökünde redif olmaz.

Ör: ...vatandan

...yatandan

Çözüm: Eşleştirme yapıldığında "atandan" seslerinin birbirine benzediğini görürüz. Ek-kök ayrımı yapıldığında vatan sözcüğünün kök olduğunu ve -dan ekinin de çıkma durum eki olduğunu görürüz. "yatandan" sözcüğündeki -dan eki de çıkma durum ekidir. İki sözcükteki eklerin görevi aynı olduğundan

"-atan" : Uyak "-dan": Redif 'tir.

*Uyak Türleri:

1-Yarım Uyak: Tek ses benzerliğine dayalı uyaktır.

2- Tam Uyak: İki ses benzerliğine dayalı uyaktır.

3-Zengin Uyak: Üç ve daha fazla ses benzerliğine dayalı uayktır.

4-Cinaslı Uyak: Yazılışları aynı anlamları farklı sözcüklerle yapılan uyaktır.

Ör: ...taşlar -ş:Yarım Uyak -ler: Redif(İki ek de çoğul eki)

...işler

Ör: ...anlatıyor -at: Tam Uyak -ıyor: Redif(-ı'lar ses türemesi, -yor'lar şimdiki

...yatıyor zaman eki

Ör: ...sancak -cak: Zengin Uyak

... ocak

Ör: Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok geç

Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç

geç-geç: Cinaslı Uyak ("Geç" sözcüklerinin yazılışı aynı anlamları farklıdır.)

*Kafiye Şeması (Uyak Örgüsü)

Bir şiirde kafiye(uyak) olarak kabul edilen ses benzerliklerini çizgileri ve harfleri kullanarak göstermeye, uyak düzenini ortaya koymaya, “kafiye örgüsü (uyak şeması)” bulma denir.

*Düz Uyak Örgüsü

Düz uyak örgüsünde ya dört dize de birbiriyle aynıdır ya ilk üç dize aynı son dize farklıdır ya da ilk ikisi birbiriyle son ikisi birbiriyle aynıdır.

---a ---a ---a

---a DÜZ UYAK ---a DÜZ UYAK ---a DÜZ UYAK

---a ---a ---b

---a ---b ---b

*Sarma(Sarmal) Uyak Örgüsü

1’inci ile 4’üncü, 2’nci ile 3’üncü dizeler birbiriyle uyaklıdır.

---a

---b SARMA UYAK

---b

---a

*Çapraz Uyak Örgüsü

1’inci ile 3’üncü, 2’nci ile 4’üncü dizeler birbiriyle uyaklıdır.

---a

---b ÇAPRAZ UYAK

---a

---b

*Örüşük Uyak Örgüsü

---a ---b ---c ÖRÜŞÜK UYAK

---b ---c

---a ---b