10. Sınıflar Türk Dili ve Edebiyatı 3. Ünite "Şiir" Özeti

 

10. Sınıflar Türk Dili ve Edebiyatı 3. Ünite "Şiir" Özeti

İSLAM ÖNCESİ DÖNEMDE TÜRK ŞİİİRİ

*İslamiyet’ten önce Türklerin doğa ile iç içe yarı-göçebe bir yaşam tarzı vardı. Yazın yaylak kışın kışlak kültürü hakimdi.

*Türkler Orta Asya’da yaşıyordu ve en fazla etkileşim kurduğu millet Çinlilerdi.

*İslamiyet Öncesinde yarı-göçebe bir kültür hakim olduğu için fazlaca yazılı eser ortaya konmamıştır. Ama sözlü edebiyatımız çok gelişmiştir.

*Bu itibarla bu döneme Destan Dönemi de denir.

*Sözlü edebiyatta şiir daima ön plandadır.

*İslam öncesi dönemde iki tür şiir karşımıza çıkar. Bunlar: sagu ve koşuktur.

*Bu ürünler yazılı edebiyat olmadığı için dilden dile günümüze kadar gelmiştir. Bu yüzden eserlerin tamamı anonimdir; yani sahipleri, şairleri belli değildir. *Sagu ve koşuk örneklerine ilk olarak Kaşgarlı Mahmud'un Divân-ı Lugati’t-Türk adlı eserinde rastlamaktayız.

*Kopuz nedir? Bütün Türkler özellikle Altay Türkleri arasında bugün de kullanılan, halk ozanlarınca çalınan üç telli bir Türk sazı. En eski Türk çalgı aletlerindendir.

*Ozan Kimdir? İslamiyet'ten Önceki Türk Edebiyatı'nda şiirini, aşk, doğa, kahramanlık gibi konularda, kopuzuyla birlikte söyleyen şairlere "ozan, baksı, kam, kaman, şaman" denir. İslami devirde "halk aşığı veya saz şairi gibi adlar almıştır. İslam öncesi Türk topluluklarında ozanların büyücülük, hekimlik, arabuluculuk gibi görevlerinin yanında dini ritüellerin yürütücüsü olmak gibi çeşitli görev ve işlevleri de vardı.

*Şölen nedir? Oğuz Türklerinin kurban törenlerine şölen adı verilmiştir. Bu törenler dini içeriklidir ancak kurban kesilmesi, etlerinin ihtiyaç sahiplerine dağıtılması vb ritüellerinden dolayı aynı zamanda toplumsal faydaları da mevcuttur.

Sagunun Özellikleri:

*İslamiyet öncesinde bir kişinin ölümü üzerine "yuğ" adı verilen ölüm törenlerinde söylenen acıklı şiirlerdir.

*Ölen kişinin iyi bir insan olmasından, yiğitliğinden, güzelliğinden bahseder.

* Divan Edebiyatında "mersiye" Halk Edebiyatında ise "ağıt" adını alır.

*Anonim ürünlerdir.

*Nazım birimi dörtlüktür.

*Dili sadedir.

*7’li hece ölçüsü ile söylenmiştir.

*Uyak örgüsü; aaab, cccb, dddb şeklindedir.

*Genellikle yarım uyak kullanılır.

Örnek:

Alp Er Tonga öldi mü Alp Er Tonga öldü mü,

İsiz ajun kaldı mu Kötü dünya kaldı mı,

Ödlek öçin aldı mu Zaman öcün aldı mı

Emdi yürek yırtılur Artık yürek yırtılır.

Koşuk türünün özellikleri:

*İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı'nda "sığır" adı verilen sürek avından sonra yapılan "şölen" adı verilen törenlerde, "kopuz" adı verilen çalgı aleti eşliğinde okunan coşkulu şiirlerdir.

*İslam öncesi Türk şiirinde en çok kullanılan nazım şeklidir.

*Doğa, aşk, kahramanlık, baharın güzelliği gibi konularda yazılmış şiirlerdir.

*Konu olarak Divan Edebiyatında "gazel",Halk edebiyatında "koşma" adını alır.

*Anonim ürünlerdir.

*Nazım birimi dörtlüktür.

*Dili sadedir.

*7’li hece ölçüsü ile söylenmiştir.

*Uyak örgüsü; aaab, cccb, dddb şeklindedir.

*Genellikle yarım uyak kullanılır.

Örnek:

Üdiğ mini komıttı Aşk beni coşturdu ve heyecanlandırdı Sakınç manga yamıttı Dert bana geldi ve bende toplandı

Könglüm angar emitti Gönlüm o güzele meyletti

Yüzüm mening sargarur Yüzüm o yüzden sararıyor

GEÇİŞ DÖNEMİ

*Bu dönem, Türklerin İslam öncesi dönemden İslamiyet’e geçiş sürecinde verilen ilk eserleri kapsamaktadır.

*Tarihçilere göre 751 Talas Savaşı ile başlayan Türklerin İslamlaşma süreci yaklaşık 400 yıl sürmüştür.

*Geçiş Dönemini aklınızda hem İslamiyet öncesinin hem de İslami Edebiyatın özelliklerinin bir arada olması şeklinde kodlayabilirsiniz.

*Geçiş dönemi eserleri 11. yüzyılda yazılmıştır.

*Bu dönem eserlerinin dili genel olarak sadedir ama Arapça ve Farsça kelimeler ve tamlamalar da görülmektedir.

*Nazım birimi olarak beyit ve dörtlük beraber görülmektedir.

*Geçiş dönemi ürünler didaktiktir yani öğreticidir.

1- KUTADGU BİLİG

*Kutadgu Bilig, Geçiş Dönemi’nin ilk eseridir. 1069’da Yusuf Has Hâcip tarafından yazılmış ve dönemin Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur.

*"Mutluluk Veren Bilgi" anlamına gelen Kutadgu Bilig, insanlara dünyada ve ahirette mutlu olmanın yollarını göstermeyi amaçlar.

* Eser, edebiyatımızdaki ilk siyasetname olması yönüyle çok önemli bir yere sahiptir.

*Eser Türkçe'nin Hakaniye(Çağatay) Lehçesi ile yazılmıştır.

* Türk edebiyatında mesnevi nazım şekliyle yazılmış ilk eserdir. Aruzun "fe’ûlün/fe’ûlün/ fe’ûlün/fe’ûl " kalıbıyla yazılmıştır. Eser 6645 beyit ve 173 dörtlükten oluşmaktadır.

* Kutadgu Bilig, alegorik bir eserdir. Kitapta olaylar ve konuşmalar 4 değeri sembolize eden 4 sembol kişinin etrafında meydana gelmektedir.

*Eserde Kün Togdı (Hükümdar) adaleti, Ay Toldı (Vezir) saadeti, Ögdülmiş (Vezirin oğlu) aklı, Odgurmış (Vezirin kardeşi) ise akıbeti temsil eder.

2- DİVÂN-I LÜGATİ'T-TÜRK

* 1074’te Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Türkçe-Arapça bir sözlüktür.

*"Türk Dilinin Sözlüğü" anlamına gelir.

* Eserin yazılış amacı Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin zengin dil varlığını ortaya çıkararak Arapça'dan üstün bir dil olduğunu ispatlamaktır.

* Eserde Kaşgarlı Mahmud, Türkmen, Oğuz, Çiğil gibi çeşitli Türk boylarını gezmiş ve Türkçe kelimeleri Arapça karşılıkları ile vermiştir.

* Arap harfleriyle kaleme alınan eser Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır.

* Eserde Türk dilinde yer alan kelime, deyim, atasözleri ve şiirlerden örnekler bulunmaktadır. Bu itibarla edebiyat antolojisi olma özelliği de taşır.

* Kaşgarlı Mahmut, bütün ürünleri çoğu Türk boyunu dolaşarak elde etmiştir. Eserin sonunda Türk yurtlarını gösteren bir harita da bulunmaktadır.

* Divânu Lugati’t-Türk ayrıca ilk Türkçe dilbilimi kitabıdır.

3- ATABETÜ’L-HAKÂYIK

*“Hakikatlerin Eşiği” anlamına gelen Atabetü’l-Hakayık, Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır.

* Eser Türkçe'nin Hakaniye(Çağatay) Lehçesi ile yazılmıştır.

* Atabetü’l-Hakayık, dinî-ahlaki öğretici bir eserdir.

* Eserin bazı bölümleri beyitlerle yazılmıştır fakat esas metinde dörtlük tercih edilmiştir. Asıl konunun ele alındığı bölümlerde bilginin faydası, cahilliğin zararı, cömertliğe övgü, cimriliğe yergi, dünyanın geçiciliği, kibrin fenalığı gibi konular işlenmiştir.

*Ahlaki öğretiler içeren eserde Arapça-Farsça birçok kelime ve tamlama kullanılmıştır.

*Atabetü’l-Hakayık; İslam etkisindeki Türk edebiyatının, İslam inançlarını anlatan ilk eseri olması yönüyle de önemlidir.

4- DİVÂN-I HİKMET

* İlk Türk mutasavvıfı(tasavvufçusu), Pir-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî’nin hikmet adını verdiği şiirlerinin yer aldığı eserdir.

*Ahmed Yesevi "Yesevilik Tarikatı"nın kurucusudur.

* Etrafında toplanan müritlerine dervişlik adabını öğretebilmek için onların anlayacağı bir dille manzumeler yazarak seslenir. Bu manzumeler hikmet adıyla anılmaktadır.

*Hikmetler dörtlük nazım birimi ile yazılmıştır. Genellikle 7’li ve 12’li hece ölçüsü kullanılmıştır.

* Hikmetlerde Ahmed Yesevi atasözlerinden çokça faydalanmıştır.

* Divan-ı Hikmet'te Hz. Muhammed’in hayatı , dünyadan ve ahiret hayatı, kıyamet gününün yakınlığı, dervişliğin faziletleri gibi dinî konular işlenmiştir.

*Eser öğretici bir eser olduğundan lirik yönü zayıf didaktik yönü güçlüdür.