9. SINIFLAR COĞRAFYA DERSİ BASINÇ VE RÜZGARLAR KONUSU

 

BASINÇ VE RÜZGÂRLAR

a. Basınç ve Özellikleri

1. Basınç Nedir?

• Atmosferi oluşturan gazların yer çekiminin etkisiyle yeryüzünde birim yüzeye uyguladığı ağırlık kuvveti atmosfer basıncı olarak bilinir.

• 760 mm veya 1013 mb normal (standart) atmosfer basıncı olarak kabul edilir.

• Bir yerdeki basınç, bu değerden fazlaysa genellikle yüksek basınç; az ise alçak basınç olarak ifade edilmektedir.

• Basıncı ölçen alete Barometre denir.

• Birimi milibar (mb) ‘dır.

• Aynı basınca sahip noktaların birleştirilmesiyle oluşturulan iç içe kapalı eğrilere izobar (eş basınç) denir.

2. Basınç Merkezlerinin Özellikleri

a. Yüksek Basınç (Antisiklon) : 

• Yüksek basınç alanlarında alçalan hava kütleleri yeryüzüne çarparak merkezden çevreye doğru yayılır.

• Dönüş yönü, Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketine bağlı olarak Kuzey Yarım Küre’de saat ibresi yönünde, Güney Yarım Küre’de saat ibresinin tersi yönünde sapma gösterir.

• Yüksek basıncın etkili olduğu yerlerde havanın genelde açık ve ayaz olur.

b. Alçak Basınç (Siklon)

• Alçak basınç alanlarında hava kütleleri basıncın azaldığı merkeze doğru toplanarak merkezden yükselir. Bu nedenle hareket çevreden merkeze doğrudur.  

• Çevreden merkeze doğru hareket eden hava kütleleri Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak Kuzey Yarım Küre’de saat ibresi yönünde, Güney Yarım Küre’de ise saat ibresinin tersi yönünde sapma gösterir

• Alçak basınç alanlarında, hava kütleleri yükseldikçe soğur ve taşıdığı nem yoğunlaşarak bulutları oluşturur.

3. Basıncı Etkileyen Faktörler 

Basıncı Etkileyen Faktörler
Yer çekimi	Yükselti	Sıcaklık	Dinamik Etkenler
Yükseklere doğru çıkıldıkça ve Ekvator’a yaklaştıkça yer çekimi azaldığından basınç da azalır	Yükseklere doğru çıkıldıkça atmosferi oluşturan gazların yoğunlukları azalmaktadır. Bu nedenle yükselti arttıkça basınç azalır	Sıcaklık artarsa alçak basınç, azalırsa yüksek basınç oluşur. ısınma ve soğumaya bağlı olarak oluşan basınç merkezlerine termik basınç merkezleri denir. Ekvator çevresi termik alçak, kutuplar çevresi termik yüksek basınç alanlarıdır.	Dünya kendi ekseni etrafında döndüğünden oluşan basınca dinamik basınç denir.  30° enlemlerinde dinamik yüksek, 60° enlemlerinde dinamik alçak basınç alanları oluşur.

4. Yeryüzündeki Sürekli Basınç Alanları

Yeryüzündeki Sürekli Basınç Alanları
TERMİK KÖKENLİ BASINÇLAR		DİNAMİK KÖKENLİ BASINÇLAR
0° EKVATOR	90° KUTUPLAR	30° ENLEMLERİ	60°ENLEMLERİ
Sürekli sıcaklardan kaynaklanan alçak basınç alanıdır. Ekvatoral alçak basınç kuşağı denir.	Sürekli soğukların neden olduğu yüksek basınç alanıdır. kutuplar yüksek basınç kuşakları denir.	Üst alize rüzgarlarının 30° enlemlerine çakılması ile oluşur. 30° enlemleri dinamik yüksek basınç kuşakları denir.	Alizeler ve kutup rüzgarlarının 60° enlemleri üzerinde karşılaşması sonucu oluşan bu basınçlara 60° enlemleri dinamik alçak basınç kuşakları denir.

5. İzobar Haritaları

• Basınç dağılışını gösteren haritalara İZOBAR HARİTALARI denir. 

a. Dünya Ocak Ayı Basınç Dağılışı

• Ekvator çevresi kesintisiz Alçak Basınç alanıdır.Kutup daireleri DAB alanıdır.

• KYK’de kış mevsimi olduğu için Yüksek basınç alanları fazladır. 

• En yüksek basınç Sibirya içlerinde görülür.

• GYK’de oğlak dönencesi üzerinde yüksek basınç görülürken, yaz mevsimi olduğu için genel olarak Alçak basınç görülür.

b. Dünya Temmuz Ayı Basınç Dağılışı 

• En yüksek basınç değerlerine GYK oğlak dönencesi çevresinde rastlanır.

• En düşük basınç değerlerine ise Asya kıtasının iç kesimlerinde rastlanır. 

Rüzgârlar

• Yüksek basınç merkezlerinden, alçak basınç merkezlerine doğru hareket eden yatay yönlü hava hareketlerine rüzgâr denir. 

1. Rüzgârın Hızı ve Şiddeti

• Rüzgârı oluşturan hava kütlesinin hareket hızına rüzgâr hızı denir. 

• Rüzgârın hızını ölçen alete anemometre denir.

• Rüzgârın hem hızını hem de yönünü kaydeden cihazlara ise anemograf denir

• Rüzgârın şiddetini belirlemek için Beaufort (Bofor) Rüzgâr Ölçeği kullanılır.

2. Rüzgârın Hızını ve Şiddetini Etkileyen Faktörler

Rüzgârın Hızını ve Şiddetini Etkileyen Faktörler
Basınç Farkı	Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık	Dünya’nın Eksen Hareketi	Sürtünme
izobar haritalarında iki nokta arasındaki basınç farkına gradyan denir. Gradyanın fazla olduğu yerlerde rüzgar sert eser. ( Çizgiler yakınsa gradyan fazla olur)	İzobarlar sıksa rüzgar sert, seyrekse rüzgar yavaş eser.  Basınç merkezleri yakınsa rüzgarın hızı ve şiddeti artar. Uzaksa azalır.	Bu hareket rüzgarlarda sapmaya neden olur. Yolu uzattığı gibi rüzgarların hızlarını da azaltır.	Engebeli arazilerde rüzgar engellerle karşılaştığı için hızı azalır. Düz arazilerde rüzgarın hızı artar.

3. Rüzgârın Yönü

• Rüzgârların bulunduğumuz yöne doğru estiği doğrultuya rüzgâr yönü denir.

• Rüzgâr yönü, rüzgâr oku adı verilen bir aletle belirlenir.

Rüzgârın Yönünü Belirleyen Faktörler  

Rüzgârın Yönünü Belirleyen Faktörler
Basınç Merkezlerinin Konumu	Dünya’nın Dönüşü	Yer Şekilleri
Rüzgârlar daima yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru eser. Basınç merkezlerinin konumu değişirse rüzgarın yönü de değişir.	Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda rüzgârların yönlerinde sapmalar olur. Bu sapma, KYK’de hareket yönünün sağına; GYK’de ise hareket yönünün soluna doğru gerçekleşir	Bir bölgede rüzgârın yıl içinde en fazla estiği yöne hâkim rüzgâr yönü denir Rüzgârın bir yöndeki esme sayısına rüzgârın esme sıklığı (frekansı) denir. Rüzgârların esiş sıklıkları rüzgârgülü diyagramları ile gösterilir.

4. Rüzgâr Çeşitleri

Rüzgâr Çeşitleri
Sürekli ( Yıllık )	Mevsimlik (Devirli)	Yerel Rüzgarlar	Tropikal Rüzgarlar
Alizeler Batı Rüzgarları Kutup Rüzgarları	Muson Rüzgarları	Meltem Rüzgarları Fön Rüzgarları SICAK YEREL Scirocco Hamsin SOĞUK YEREL Bora Mistral  Krivetz	siklon tornado hurricane tayfun willy willy

1. Sürekli Rüzgârlar

• Sürekli termik basınç merkezleri ile sürekli dinamik basınç merkezleri arasında görülen rüzgârlara sürekli rüzgârlar denir.

Sürekli Rüzgârlar
Alizeler 30° enlemleri civarındaki dinamik yüksek basınç alanlarından, Ekvator’daki termik alçak basınç alanına doğru esen rüzgârlardır.  Başlangıçta sıcak ve kuru olan alizeler, deniz ve okyanus üzerinden geçerken nem alır. Bu nedenle sıcak kuşaktaki karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakır. Alizelere ticaret rüzgârları da denir.Ekvatoral bölgelerde karşılaşarak 3-4 km kadar yükselerek kutuplara doğru hareket eder. Bunlara da ters alizeler ya da üst alizeler adı verilir	Batı Rüzgarları 30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru eser.  Batı rüzgârları, deniz ve okyanus üzerinden geçerken nem alır.Orta kuşak karalarının batı kıyılarına bol yağış bırakır.	Kutup Rüzgarları 90° enlemlerindeki termik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır.  Soğuk ve kuru rüzgârlardır Sıcaklığı düşürerek kar yağışlarına neden olur.

2. Mevsimlik (Devirli) Rüzgârlar

• Basınç merkezlerinin yıl içinde değişmesi nedeniyle, esiş yönleri değişen rüzgârlardır. Yönleri mevsimlere göre değişir. Muson ikliminin hâkim olduğu yerlerde sıklıkla görüldüğü için muson rüzgârları olarak da bilinirler. 

MUSONLAR
YAZ MUSONLARI	KIŞ MUSONLARI
Yaz mevsiminde Asya kıtası üzerinde alçak basınç alanı oluşur. Hint okyanusundan Asya kıtasına doğru esen bu  rüzgar öyle çok yağış getirir ki her yıl can ve mal kayıplarına neden olur.	Kış mevsiminde Asya kıtasından Hint okyanusuna doğru esen bu rüzgar yağış getirmez.  Kış musonları karadan kaynaklandığından soğuk ve kurudur.

3. Yerel Rüzgârlar

a. Meltem Rüzgârları

Meltem Rüzgârları
Deniz Meltemi	Kara Meltemi	Dağ Meltemi	Vadi Meltemi
Gündüz, karalar denizlere göre daha fazla ısındığından alçak basınç alanı; denizler ise yüksek basınç alanı durumundadır. Bu nedenle denizden karaya doğru esen bu rüzgârlara deniz meltemi denir	Geceleri karalar denizlere göre daha çabuk soğur. Böylece kara üzerinde yüksek basınç alanı, deniz üzerinde ise alçak basınç alanı meydana gelir. Geceleri karadan denize doğru esen bu rüzgârlara kara meltemi denir	Geceleri dağ yamaçları vadilere göre daha çabuk soğur. Böylece dağ yamaçları yüksek basınç alanı, vadi tabanları ise alçak basınç alanı hâline gelir. Geceleri dağ yamaçlarından vadilere doğru esen bu rüzgârlara dağ meltemi denir	Güneş ışınlarının gün boyunca ısıttığı vadi tabanlarındaki havanın yoğunluğu azalır, hafifler ve vadi yamacı boyunca yukarıya doğru yükselmeye başlar. Gündüz vadi ya da dağ yamaçları boyunca yukarıya doğru yönelen bu sıcak hava akışına vadi meltemi denir.

b. Fön Rüzgârları

• Dağ zirvelerinden aşağıya doğru sıcak ve kuru olarak esen bu rüzgârlara fön rüzgârları denir. 

• Fön rüzgarları alçalırken her 100 metrede sıcaklığı 1 °C artar. Yağışını alçalma öncesinde bıraktığından sıcak ve kuru bir rüzgardır. 

c. Sıcak Yerel Rüzgârlar

• Etkilediği alanın sıcaklık değerlerini yükselten rüzgârlardır.

• Ekvator tarafından eser bu yüzden KYK’de güneyden; GYK’de kuzeyden gelirler.

1. Sirokko: Büyük Sahra’dan Kuzey Afrika ve İtalya’ya doğru esen rüzgârlardır. Bu rüzgârlar estikleri alanlarda kurutucu etki yaparlar.

2. Hamsin:  Kuzey Afrika’dan Akdeniz’e doğru esen sıcak ve kuru karakterli bir rüzgardır. Akdeniz’in kuzeyine yağış bırakır.

d. Soğuk Yerel Rüzgârlar

• Etkiledikleri alanın sıcaklık değerlerini düşürürler.

1. Bora: Dalmaçya kıyılarının gerisinden Adriyatik Denizi’ne doğru esen soğuk ve kuru rüzgârlardır. 

2. Mistral: Fransa’dan Akdeniz’e doğru esen soğuk ve genellikle kuru rüzgârlardır. Esme hızları fazladır.

 3. Krivetz: Romanya’dan Tuna Ovası’na esen soğuk ve kuru rüzgârlardır. Romanya’da etkili olduğunda sıcaklık değerleri 10-15 °C düşer.

4. Tropikal Rüzgârlar

• Sıcak kuşakta, daha çok okyanuslar üzerinde ani basınç farklarından kaynaklanan ve çok hızlı olan rüzgârlardır

TROPİKAL RÜZGARLAR
GÖRÜLDÜĞÜ YER	RÜZGARIN ADI
HİNT OKYANUSU	SİKLON
BÜYÜK OKYANUS	TAYFUN
MEKSİKA KÖRFEZİ	HURRİCANE
GÜNEY AMERİKA	TORNADO
AVUSTRALYA	WİLLY WİLLY