9. SINIFLAR COĞRAFYA DERSİ 1. DÖNEM 8. ÖZET

EVREN, GÜNEŞ SİSTEMİ, DÜNYA'MIZ 

Uzayın bütününe evren denir.  Güneş ve etrafında dönen 8 gezegenli sisteme ise güneş sistemi adı verilir. Kendi ışığı olmayan bir güneşin etrafında dönen ve güneşin ışığını yansıtan gök cisimlerine ise gezegen denir.  Bizim güneş sistemimizde bulunan ilk dört gezegen MERKÜR, VENÜS, DÜNYA VE MARS İÇ GEZEGENLER  olarak adlandırılır. JUPİTER, SATURN, URANÜS VE NEPTÜN gezegenleri ise DIŞ GEZEGENLER olarak bilinir. 

İç gezegenler katı yüzeylere sahipken, dış gezegenler gaz kütleleridir. 

DÜNYA’NIN ŞEKLİ VE BOYUTLARI

Dünyanın ekvatordan şişkin kutuplardan basık kendine özgü şekline GEOİD denir. 

Dünya’nın küresel şeklinin sonuçları

Dünyanın küresel şeklinden dolayı bir yüzü aydınlık, diğer yüzü karanlık olur.  Küresel değilde dünya küp şeklinde olsaydı eğer bir yüzü aydınlık beş yüzeyi karanlık olurdu. Dünya üzerinde karanlık olan yerlerle aydınlık olan yerleri birbirinden ayıran sınıra ise AYDINLANMA ÇİZGİSİ denir.

Kuzey yarım kürede kutup yıldızının görünüm açısı bulunduğumuz enlemi verir. 

Ardışık meridyenler arası mesafe ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Paralel dairelerinin boyları ise ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe Çizgisel Dönüş Hızı azalır.  Yine ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe haritalarda hata oranı artar.

Yerden yükseldikçe gördüğümüz alan genişler. Ay tutulması sırasında ayın yüzeyine düşen dünyanın gölgesi küresel bir şekil gösterir. 

Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının geliş açısı azalır. Buna bağlı olarak ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklıklar azalırken gölge boyları artar ve farklı iklim kuşakları oluşur. 

DÜNYA'NIN HAREKETLERİ VE SONUÇLARI

1. DÜNYA’NIN KENDİ EKSENİ ETRAFINDAKİ HAREKETİ (GÜNLÜK HAREKET) 

Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. Kendi etrafındaki bu dönüşünü 24 saatte tamamlar. Buna bir gün denir. 

Dünya kendi etrafında dönerken ekvatorda saatte 1670 km hızla döner. Bu hız kutuplara doğru gidildikçe azalır. Bu yüzden ekvatorda güneş çabuk doğar; çabuk batar. Yani Gurup ve Tan süreli kısadır. Kutuplara doğru gidildikçe bu süreler uzar. 

Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketinin (Günlük Hareket) Sonuçları

• Gece ve gündüz birbirini takip eder.

• Gün içinde güneş ışınlarının düşme açısı değişir. 

• Güneş ışınları öğle vakti dik sabah ve akşama doğru eğik açıyla gelir.

• O zaman sabah ve akşam gölgeler daha uzun öğle vakti daha kısa olur.

• Günlük sıcaklık farklılıkları oluşur.

• Dünya kendi etrafında döndüğünden okyanus akıntıları ve sürekli rüzgarlarda sapmalar görülür.

• Bu sapmalar kuzey yarım kürede sağa doğru olurken, güney yarım kürede sola doğru olur. 

• 30 ve 60 enlemlerinde dinamik basınç kuşakları meydana gelir.

Dünya batıdan doğuya doğru döndüğünden; Coğrafi yönler oluşur. Güneş doğuda erken doğup erken batarken batıda daha geç doğar ve daha geç batar.  Bir yerin doğusunda bulunan yerlerin yerel saati, batısında bulunan yerlere göre daha ileridir. Cisimlerin gölgesi, sabah saatlerinde batı ya da batı yönlerine; akşam saatlerinde ise doğu ya da doğu yönlerine doğru düşer. Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna doğru sapar

• Meltem rüzgarlarının oluşması.

DÜNYA’NIN GÜNEŞ ETRAFINDAKİ HAREKETİ (YILLIK HAREKET)

Dünya güneşin etrafında bir tam turunu 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna bir yıl denir. Yaptığı bu harekete ise YILLIK HAREKET denir. Dünya güneş etrafında dönerken elips şeklinde bir yol izler buna DÜNYANIN YÖRÜNGESİ denir. Dünyanın yörüngesini bir düzlük kabul edersek buna da YÖRÜNGE DÜZLEMİ VEYA EKLİPTİK DÜZLEM denir.

 Dünya’nın Yörüngesinin Elips Şeklinde Olmasının Sonuçları

Yörüngesi elips şeklinde olduğundan yıl içinde dünya bazen güneşe yaklaşırken bazen de güneşten uzaklaşır. Dünyanın güneşe en yakın olduğu tarih 3 Ocak tarihidir. Bu tarihe PERİHEL ( GÜNBERİ) adı verilir. Dünyanın güneşten en uzak olduğu tarih ise yıl içinde 4 Temmuz tarihidir. Bu duruma ise APHEL ( GÜNÖTE ) denir.  

Dünya güneşe yaklaşınca yörüngedeki hızı artar. Bu yüzden otuz gün sürmesi gereken Şubat ayı 28 günde biter. 365 gün 6 saatin altı saatleri dört yılda bir toplanınca (24 saat) bir gün eder. 4 yılda bir bu bir gün Şubat ayına eklenir. Buna artık yıl adı verilir. Artık yıllar 4’e bölünebilen yıllardır. Mesela 2020 yılı artık yıldır. 

Dünya güneşten uzaklaştığında ise yörüngedeki hızı azalır. Buna bağlı olarak 21 Eylül’de olması gereken Eylül ekinoksu iki gün gecikerek 23 Eylül’de yaşanır. Aynı sebeplerle Kuzey Yarım Küre’de yaz mevsimleri bir hafta daha uzun kış mevsimleri ise bir hafta daha kısa yaşanır.

Yer Yuvarlağının Eksen Eğikliği 

Ekvator ile yörünge düzlemi arasında 23 derece 27 dakikalık bir açı bulunur. Bu açıya EKSEN EĞİKLİĞİ adı verilir.  Bu yüzden dönenceler 23 derece 27 dakikalardan, kutup daireleri de 66 derece 33 dakikalardan geçer.

Bu durum yıl içinde güneş ışınlarının geliş açısının sürekli değişmesine neden olur. Bu sayede ise MEVSİMLER oluşur. 

• Matematik iklim kuşakları oluşur.

• Gece gündüz süreleri değişir. Yazın orucun uzun kışın kısa süreli tutuluyor olmasının nedeni budur.

 Dünya’nın Güneş Çevresindeki (Yıllık Hareket) Hareketinin Sonuçları 

• Mevsimler, 

• Yıl içinde gölge boyunun değişmesi,

• Yıl içinde güneş ışınlarının geliş açısının değişmesi,

• Yıl içinde sıcaklığın değişmesi,

• Muson rüzgarlarının oluşması

• Güneşin doğuş ve batış saatlerinin değişmesi,

• Yıl içinde güneş ışınlarının dönencelere bir kez dönenceler arasındaki yerlere iki kez dik açıyla gelmesi.

Mevsimler ve Özellikleri

Eksen eğikliği ve Dünya güneşin etrafında döndüğü için dört önemli tarih oluşur. Bunlar 21 Mart, 21 Haziran, 23 Eylül ve 21 Aralık tarihleridir. 

21 Mart ve 23 Eylül tarihlerine ( EKİNOKS TARİHLERİ) denir. Bu tarihlerde gece ve gündüz süreleri eşittir.

21 Haziran tarihine ise ( YAZ SOLSİSTİ ) denir. 

21 Aralık tarihine ise ‘ ( KIŞ SOLSİSTİ ) denir. Solsist gün dönümü demektir yani mevsim yaza döndü veya kışa döndü gibi.

1. 21 Mart’ta Dünya’da Neler Oluyor?

• Güneş ışınları EKVATORA dik düşer. 

• Ekvatorda öğle vakti gölge boyu sıfır olur.

• KYK’de ilkbahar, GYK’de sonbahar başlangıç tarihidir. 

• Aydınlanma çemberi kutup noktalarından geçer.

• Dünyanın her yerinde gece gündüz eşitliği yaşanır.

• Kuzey Kutup Noktasında altı ay gündüzün Güney Kutup Noktasında altı ay gecenin başlangıç tarihidir. 

• 
  

2. 21 Haziran’da Dünya’da Neler Oluyor?

• Güneş ışınları YENGEÇ DÖNENCESİ’ne dik düşer. 

• Yengeç dönencesinde  öğle vakti gölge boyu sıfır olur.

• KYK’de yaz, GYK’de kış mevsiminin başlangıç tarihidir. 

• Aydınlanma çemberi kutup dairelerinden teğet geçer.

• Kuzey yarım kürede en uzun gündüz yaşanır. 

• Kuzey Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gündüz yaşanırken, Güney Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gece yaşanır.

3. 23 Eylül’de Dünya’da Neler Oluyor?

• Güneş ışınları EKVATORA dik düşer. 

• Ekvatorda öğle vakti gölge boyu sıfır olur.

• KYK’de sonbahar, GYK’de ilkbahar başlangıç tarihidir. 

• Aydınlanma çemberi kutup noktalarından geçer.

• Dünyanın her yerinde gece gündüz eşitliği yaşanır.

• Kuzey Kutup Noktasında altı ay gecenin Güney Kutup Noktasında altı ay gündüzün başlangıç tarihidir. 

4. 21 Aralık’ta Dünya’da Neler Oluyor?

• Güneş ışınları OĞLAK DÖNENCESİ’ne dik düşer. 

• Oğlak  dönencesinde  öğle vakti gölge boyu sıfır olur.

• KYK’de kış, GYK’de yaz mevsiminin başlangıç tarihidir. 

• Aydınlanma çemberi kutup dairelerinden teğet geçer.

• Kuzey yarım kürede en uzun gece yaşanır. 

• Kuzey Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gece yaşanırken, Güney Kutup Dairesi üzerinde 24 saat gündüz yaşanır.

Türkiye’de Özel Tarihler

1. 21 Mart’ta Türkiye’de Neler Oluyor?

• Türkiye’de İlkbahar mevsimi başlar.

• 21 Haziran’a kadar gündüzler uzamaya devam eder.

• Gece gündüz süreleri eşittir. 

• Aynı enlem üzerindeki yerlerde güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.

2. 21 Haziran’da Türkiye’de Neler Oluyor?

• 21 Haziran’da Türkiye’de yaz mevsimi başlar.

• Güneş ışınları gelebileceği en büyük açı ile gelir.

• Gölge boyu en kısa olur.

• En uzun gündüz en kısa gece yaşanır. 

• Kuzeye doğru gidildikçe gündüz süresi uzar. En uzun gündüz süresinin Sinop şehrinde olduğu görülür.

3. 23 Eylül’de Türkiye’de Neler Oluyor?

• Türkiye’de sonbahar mevsimi başlar.

• 21 Haziran’a kadar gündüzler uzamaya devam eder.

• Gece gündüz süreleri eşittir. 

• Aynı enlem üzerindeki yerlerde güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.

4. 21 Aralık’ta Türkiye’de Neler Oluyor?

• 21 Aralık’da Türkiye’de kış mevsimi başlar.

• Güneş ışınları gelebileceği en dar açı ile gelir.

• Gölge boyu en uzun olur.

• En uzun gece en kısa gündüz yaşanır. 

• Kuzeye doğru gidildikçe gece süresi uzar. En uzun gece süresinin Sinop şehrinde olduğu görülür.

İKLİM KUŞAKLARI 

1. MATEMATİK İKLİM KUŞAKLARI

• Güneş ışınlarının yıl boyunca geliş açısının değişmesinden dolayı matematik iklim kuşakları oluşur.

• Dönenceler arasına Tropikal kuşak, Dönencelerle Kutup Daireleri arasına Orta Kuşak, Kutup Daireleri ile Kutup Noktaları arasında kalan yerlere ise Kutup Kuşağı denir.

• Türkiye Kuzey Yarım Küre’de orta kuşakta yer alır.

2. GÜNEŞ IŞINLARININ DÜŞME AÇISININ HESAPLANMASI

Güneş ışınları dönenceler üzerine yılda bir defa dik düşer. 

Güneş ışınları dönenceler arasına ise yılda iki defa dik düşer.

Güneş ışınları dönenceler dışında kalan yerlere ise hiç dik düşmez. 

Güneş ışınlarının bir merkeze düşme açısını bulmak için Güneş ışınlarının dik geldiği yer ile sorulan yer arasındaki enlem farkı bulunup 90° den çıkarılır.

3. GÖLGE BOYLARI VE YÖNLERİ

• Gölge boyları güneş ışınlarının geliş açısına göre değişir.

• Güneş ışınları dik açıyla gelirse gölge boyu sıfır olur. 

• Güneş ışınları 45 derecelik açı ile gelirse cismin boyu ile gölgesinin boyu eşit olur.