İKLİM BİLGİSİ
A. ATMOSFER VE HAVA OLAYLARI
1. ATMOSFER VE ÖZELLİKLERİ
Dünya’yı çepeçevre kuşatan gaz tabakasına atmosfer veya hava küre denir.
Su buharı ve karbondioksit oranı duruma göre atmosfer içinde azalır ya da çoğalır
Örneğin su buharı oranı deniz kıyılarında yüksek iç bölgelerde düşüktür.
Su buharı ve karbondioksit havanın sıcaklığını etkiler. Aynı zamanda yağış olayı
üzerinde belirleyici bir etkileri vardır.
Atmosferin şekli de dünyanın şekline benzer. Kutuplarda ince ekvatorda kalın bir
görüntüsü vardır. Bu durumda yer çekimi ve sıcaklık etkili olur.
2. ATMOSFERİN ETKİLERİ
İklim olayları meydana gelir.
Atmosfer sayesinde dünya aşırı ısınmaz veya soğumaz.
Sıcaklığın dengeli dağılmasını sağlar.
Oksijen sayesinde canlı yaşamına imkan tanır.
Güneşten gelen zararlı ışınları tutar.
Göktaşlarını parçalar.
Işık, ses ve sıcaklığı dağıtır.
3. ATMOSFERİN KATMANLARI
B. HAVA DURUMU VE İKLİM
Kısa süreli hava olayları ortalamasına Hava Durumu,
Uzun süreli hava olaylarının ortalamasına ise İklim adı verilir.
Hava olaylarını Meteoroloji, İklim olaylarını ise Klimatoloji bilimleri inceler.
Hava olayları meteoroloji istasyonlarında günün belli saatlerinde ölçülür.
Bu ölçümlere Rasat denir. İstasyonlara ise Rasathane ya da Gözlemevi denir.
Böylece hava tahmin raporları oluşturulur ve basınla paylaşılır.
C. İKLİM ELEMANLARI
Bir yerdeki sıcaklık, basınç, rüzgarlar, nemlilik ve yağış gibi özelliklerinin tümüne
İklim Elemanları denir.
Yukarıda sayılan iklim elemanlarını etkileyen Kara ve denizlerin dağılışı, enlem,
yükselti, okyanus akıntıları gibi etkilere ise İklim Etmenleri denir.
1. SICAKLIK:
Sıcaklık canlı yaşamını ve coğrafi koşulları etkileyen en önemli iklim elemanıdır.
Diğer iklim elemanlarını sıcaklık etkiler.
Isı ve sıcaklık birbirinden farklı kavramlardır. Cisimlerin potansiyel enerjisine ISI denir.
Potansiyel enerji ortaya çıkarsa buna SICAKLIK adı verilir. Isının birimi kaloridir.
Sıcaklığın birimi ise °C ( Santigrad derece ) ya da °F ( Fahrenheit derece)’dir.
1. Atmosferin Etkisi
Sıcaklığın ana kaynağı Güneş’tir.
Güneşten atmosferin dış yüzeyindeki 1cm²’lik alana bir dakikada gelen enerji miktarı
2 kaloridir. Buna “ GÜNEŞ SABİTESİ” denir.
Güneşten gelen enerjinin tamamı yeryüzüne ulaşmaz. Gelen enerjinin bir kısmı yeri
ısıtır. Bir kısmı tekrar uzaya yansıtılırken,bir kısım enerji atmosferde dağılır ya da emilir.
2. Güneş Işınlarının Yeryüzüne Düşme Açısı
Yeryüzünde sıcaklığın dağılışını etkileyen en önemli faktör budur.
Güneş ışınları yere dik açılarla gelirse sıcaklık fazla, eğik açılarla gelirse az olur.
Dünyanın Şekli ve Enlem:
Dünyanın şeklinin küresel olması sonucunda yeryüzünde her yer güneş ışınlarını
aynı açıyla alamaz.
Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe güneş ışınlarının düşme açısının azalmasına
bağlı olarak sıcaklık azalır. Buna Enlem-Sıcaklık ilişkisi denir.
Bu duruma bağlı olarak ekvatora yakın yerler genel olarak sıcak olurken: kutuplara
yakın bölgeler soğuk olur.
Bazen enlem sıcaklık ilişkisine uymayan haller de görülür. Bunun sebebi ise:
Karasallık-denizsellik, yükselti. bakı. okyanus akıntıları v.b. dir.
b. Dünya’nın Günlük Hareketi (Günün Saati)
Dünyanın günlük hareketine bağlı olarak gün içinde güneş ışınlarının geliş açısı
sürekli değişir. Bu durum gün içinde sıcaklık değerlerinin de değişmesine neden olur.
Sabah ve akşam saatlerinde güneş ışınları dar açılarla geldiği için ısınma az olurken
öğle vakti dik açıyla geldiğinde ısınma fazla olur.
c. Dünyanın Yıllık Hareketi (Yaşanan Mevsim)
Eksen eğikliği ve dünyanın yıllık hareketine bağlı olarak yıl içinde güneş ışınları yaz
mevsiminde dik açılarla kış mevsiminde dar açılarla gelir. Bu yüzden yaz mevsimi
sıcak kış mevsimi ise soğuk olur.
d. Yeryüzü Şekilleri
Yüzey şekillerinin neden olduğu farklı ısınma şartlarına Bakı denir.
Kuzey yarım kürede bakı yönü güneydir. Yani dağların güney yamaçları daha fazla
güneş alır.
Güney yamaçlar: güneş ışınlarını daha dik açıyla alır, daha sıcak olur, orman üst sınırı
ve kalıcı kar sınırı güney yamaçlarda daha yüksektir.
Bakı yamaçlarında bitkiler daha çabuk olgunlaşır. Daha çok nüfus barındırır.
3. Güneş Işınlarının Atmosferde Aldığı Yol
Güneş ışınlarının atmosferde aldığı yol uzakdıkça; ışığın tutulması, yansıması ve
dağılması artar. Ekvatordan kutuplara gidildikçe güneş ışınlarının atmosferde aldığı
yol artar.
Gün içinde ise en az yol öğle vakti alınır.
4. Güneşlenme Süresi
Bir yerde güneşin doğmasından batmasına kadar geçen süreye Güneşlenme Süresi
denir.
Bu süre mevsime göre değişir. Örneğin yazın gündüz, kışın gece daha uzun olur.
Güneşin doğmasından öğle vaktine kadar yer yüzü sürekli ısınır.
Öğle vaktinden bir iki saat sonra günün en sıcak zamanına ulaşılır.
Güneş doğmadan hemen öncesi ise günün en soğuk zamanıdır.
5. Nem Miktarı
Nem aşırı ısınmayı ve aşırı soğumayı önler. Nemli bölgelerde bu yüzden sıcaklık
farkları az olur.
Kurak bölgelerde ise sıcaklık farkları fazladır.
Nemden dolayı dünyanın en sıcak yerleri Ekvator çevresi olması gerekirken
Dönenceler çevresindeki çöllerdir.
6. Karaların ve Denizlerin Dağılışı
Karalar denizlere göre çok ve çabuk ısınırken; denizler karalara göre az ve geç ısınır.
Buna karşılık karalar soğurken çabuk soğur, denizler daha geç soğur.
Karasal iklimlerde en sıcak ay Temmuz, en soğuk ay Ocak iken; Denizel iklimlerde
en sıcak ay Ağustos ve en soğuk ay ise Şubat’tır.
Kara ve Denizlerin farklı ısınmaları sonucunda:
Aynı enlemlerde karalarla denizlerin sıcaklıkları farklıdır.
Denizden karaya doğru esen rüzgarlar yazın serinletir kışın ılıtır.
Meltem rüzgarları ve Muson rüzgarları oluşur.
KYK’de sıcaklık ortalaması GYK’den fazladır.
KYK’de sıcak ve ılıman kuşak GYK’den daha fazladır.
KYK’de nüfus, yerleşme ve ekonomik faaliyetler daha fazladır.
7. Yükselti
Isınma atmosferde değil yeryüzünde başlar. Bu sebepten yerden yükseklere çıkıldıkça
sıcaklık azalır.
Dünya üzerinde yükselti hesaba katılmazsa sıcaklığın daha düzenli dağıldığı görülür.
8. Okyanus Akıntıları
Okyanus akıntılarını oluşturan en önemli sebep sürekli rüzgarlardır.
Ekvatordan kutuplara doğru olan akıntılar sıcaklığı artırırken, kutuplardan ekvatora
doğru olanlar sıcaklığı azaltır.
Golf Stream sıcak su akıntısının etkisiyle Ocak ayında -16°C ortalamada olması
gereken hava Batı Avrupa kıyılarında +2,+3°C civarında olur.
Kanada kıyılarında ise Labrador soğuk su akıntısının etkisiyle Ocak ayı ortalamasının
- 20 °C olduğu görülür.
9. Rüzgârlar
Rüzgarlar estikleri yönün sıcaklık değerlerini taşır. Ekvator tarafından esen rüzgarları
sıcaklığı artırır. Kutuplar tarafından esen rüzgarlar sıcaklığı azaltır.
10. Bitki Örtüsü
Bitkiler gündüzleri fazla ısınmaya geceleri ise fazla soğumaya müsaade etmez.
Bir anlamda sıcaklığı dengede tutarlar. Nem gibi.
11. Diğer Etkenler
a. Taşların cinsi ve rengi:
Taşlar farklı ısınır ve soğur. Koyu renkli ve yüzeyleri pürüzlü olanlar daha çok ısınır.
Açık renkli ve pürüzsüz olanlar ise daha az ısınır.
b. Kar örtüsü:
Kar örtüsü güneş ışığını yansıttığı için ısınma böyle yerlerde daha az olur.
Sıcaklığın Yeryüzünde Dağılışı
Sıcaklığın yeryüzüne dağılışı izoterm (eş sıcaklık) haritaları ile gösterilir. İzotermler,
aynı sıcaklık değerine sahip yerlerin bir çizgide birleştirilmesi ile elde edilen eğrilerdir.
Sıcaklık ortalamasının yıl boyu 20 °C’un üzerinde olduğu yerlere sıcak kuşak,
sıcaklık ortalamasının yıl boyu 0-20 °C arasında olduğu yerlere ılıman kuşak ve sıcaklık
ortalamasının yıl boyu 0 °C’un altında olduğu ve en sıcak ay ortalamasının 10 °C’un altında
olduğu yerlere ise soğuk kuşak denir.
Dünya Yıllık Ortalama Sıcaklık Dağılışı
Enlem etkisiyle ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe sıcaklığın azaldığı görülür.
En yüksek sıcaklıklara ekvator çevresinde değil dönenceler çevresindeki çöllerde
rastlanır.
Kuzey Yarım Küre’de sıcaklık ortalamalarının daha yüksek olduğu görülür.
( Kuzey Yarım kürede karalar daha fazla olduğu için)
Aynı sebepten Kuzey Yarım Küre’de izoterm çizgileri Güney Yarım Küreye göre
daha fazla sapma yapar.
Okyanus akıntıları da izotermleri sapmaya uğratır.
Dünya Ocak Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı
Bu dönemde Kuzey Yarım Küre kış mevsimini, Güney Yarım Küre ise yaz mevsimini
yaşamaktadır.
Dünyanın bu dönemde en soğuk yeri Sibirya olarak görülür.
( Enlem ve karasallık Sibirya’nın en soğuk yer olmasını etkiler)
Aynı dönemde Dünyanın en sıcak yerleri oğlak dönencesi çevresindeki çöllerdir.
( Kalahari ve Atacama çölleri gibi)
İzoterm eğrileri, Kuzey Yarım Küre’de karalar üzerinde güneye, denizler üzerinde
ise kuzeye doğru çıkıntı yapar.( Okyanus akıntıları ile kara ve denizlerin dağılışı
bunun sebebidir)
Güney Yarım Küre’de izoterm eğrilerinde Kuzey Yarım Küre’deki sapmanın tersi görülür.
Dünya Temmuz Ayı Ortalama Sıcaklık Dağılışı
Bu ayda Kuzey Yarım kürede yaz, Güney Yarım Kürede kış mevsimi yaşanır.
En yüksek sıcaklıklara, Afrika’nın Kuzeyi ile Kuzey Amerika’nın ve Asya’nın iç
kesimlerinde rastlanır.
En düşük sıcaklıklara ise kış mevsimi yaşayan Güney yarım kürede rastlanır.
Dünya Yıllık Sıcaklık Farkı
Sıcaklık farkı günlük ya da mevsimlik olabilir. Sıcaklık farkı ekvatordan kutuplara doğru
gidildikçe artar.
Deniz kenarlarından iç kesimlere alçaklardan yükseklere gidildikçe de sıcaklık farkının
arttığı gözlemlenir.
Karalar daha fazla yer kapladığından Kuzey Yarım Küre’de sıcaklık farkı Güney Yarım
Küre’den daha fazladır.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder