9. SINIF HARİTALAR KONUSU ÖZET

 9. SINIF HARİTALAR KONUSU ÖZET

1. HARİTA NEDİR?

Yeryüzünün tamamının veya bir bölümünün kuş bakışı görünüşünün, belirli bir oranda küçültülerek bir düzlem üzerine aktarılmasıyla oluşan çizimlere harita denir. Haritacılık bilimine kartografya denir.

Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için gerekenler

Bir çizimin harita özelliği taşıyabilmesi için; kuşbakışı olarak çizilmesi, bir ölçeğinin (küçültme oranı) olması ve bir düzleme aktarılması gerekir.

HARİTANIN UNSURLARI
BAŞLIK	YÖN OKU	LEJANT	ÖLÇEK	KOORDİNAT

Haritanın hangi amaçla çizildiğini belirten bölüme BAŞLIK denir. Haritalar üzerinde yön göstermek için çizilen oka YÖN OKU denir. Daima kuzey yönünü gösterir. Haritalarda kullanılan sembollerin ve renklerin ne anlama geldiğinin açıklandığı bölüme LEJANT ( HARİTA ANAHTARI ) denir. Harita çizilirken yapılan küçültme oranına ÖLÇEK denir.  Haritası çizilen alanın Dünya üzerindeki mutlak konumunu gösteren bölüme ise KOORDİNAT SİSTEMİ denir.

Ölçeksiz yapılan kabataslak çizimlere kroki denir.

1/20 000’den büyük ölçekli haritalara plan denir.

2. PROJEKSİYON YÖNTEMLERİ

Haritalardaki bozulmalarını en aza indirilebilmek için oluşturulan özel çizim yöntemlerine projeksiyon ya da izdüşüm yöntemleri denir,

projeksiyon yöntemleri
silindirik projeksiyon	konik projeksiyon	düzlem projeksiyon
Dünyanın etrafına çizim yapılacak kağıdın silindir şeklinde sarıldığını ve kağıdın değdiği yerlerin haritasının çizilmesi yöntemidir. Ekvator çevresi bu yöntemle daha az hatalı çizilir.	çizim yapılacak kağıdın koni şeklinde dünyaya sarıldığı ve kağıdın değdiği yerlerin haritasının çizilmesi yöntemidir. Orta enlemler bu yöntemle daha az hatalı çizilir.	Çizim yapılacak kağıdın dünyanın altına ya da üstüne konarak yapılan çizim yöntemidir. kutuplar çevresi bu yöntemle daha az hatalı çizilir.

GERÇEK ALAN	İZDÜŞÜM ALAN
Gerçek alan yeryüzündeki engebeler dikkate alınarak hesaplanan alandır.	İz düşüm alan ise, engebeler dikkate alınmadan her yer düz kabul edilerek hesaplanan alandır.

3. HARİTA ÇEŞİTLERİ  

HARİTA ÇEŞİTLERİ
Ölçeklerine Göre Haritalar	Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar
Büyük Ölçekli Haritalar	Genel Haritalar
Orta Ölçekli Haritalar	Tematik Haritalar
Küçük Ölçekli Haritalar

Büyük ölçekli Haritalar
1- Planlar	2- Topografya Haritaları
Ölçeği 1 / 20.000’e kadar olan haritalardır.  Şehir imar planları ile kadastro haritaları bu türdendir.	Büyük ölçekli haritaların önemli bir bölümünü oluşturan topoğrafya haritalarının ölçeği     1 / 20.000 ile        1 / 200.000 arasındadır. Jeolojik, morfolojik, topoğrafik haritalar ile ulaşım haritaları bu türdendir.

b.Orta Ölçekli Haritalar:

Ölçekleri 1 / 200.000 ile 1 / 500.000 arasındaki haritalardır. Bu tür haritalarda çeşitli fiziki veya beşerî unsurlar gösterilir.

c. Küçük Ölçekli Haritalar:

Ölçek değeri 1 / 500.000’den daha küçük haritalardır. Duvar haritaları ile atlaslarda yer alan haritalar bu türdendir. Bu haritalar ülkelerin, kıtaların veya Dünya’nın tamamını veya bir bölümünü gösterir.

Ölçek değişse bile enlem ve boylam dereceleri yani coğrafi koordinatlar, gerçek uzunluk ve alanlar, yükselti ve derinlik değerleri değişmez.

Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar
Genel Haritalar	Tematik Haritalar
Lokasyon odaklı hazırlanmış haritalardır Referans haritalar da denir. çizilen bölgedeki doğal ve beşeri unsurlarla ilgili genel bilgiler verir.  idari haritalar, fiziki haritalar,topografya haritaları ve atlaslar.	Özel bir kullanım amacına uygun olarak hazırlanmış haritalardır. Genel haritaların üzerine gerekli bilgilerin işaretlenmesiyle tematik haritalar oluşturulur.   Tematik haritalar belli bir konuya odaklı olarak çizilir. Jeoloji, jeomorfoloji, meteoroloji, orman, toprak, iklim, trafik, turizm, maden haritaları

Bütün haritalardan yararlanılarak Konum belirlenebilir, Yön tayini yapılabilir, Uzaklık ve alan hesaplanabilir. Yükselti bulma, eğim hesaplama, profil çıkarma gibi işlemler ise yalnızca fiziki haritalarla yapılabilir.

4. ÖLÇEK TÜRLERİ

ÖLÇEK TÜRLERİ
KESİR ÖLÇEK :  Küçültme oranı kesirli sayılarla ifade edilen  ölçek türüdür.  1/100,000, 1/500,000 , 1/40,000,000 gibi.  Kesir ölçeklerde pay değeri her zaman 1 olmak zorundadır.  Paydadaki rakam küçültme oranını gösterir. Genellikle birimleri cm olarak verilir.	ÇİZGİ ÖLÇEK: Harita üzerindeki uzunlukların gerçekte kaç km olduğunu gösteren bir şerit grafikle yapılır. Grafikte genellikle çentikler 1 cm olur. Gerçekte kaç km olduğu rakamla belirtilir.

ÖLÇEKLERİN BİRBİRİNE DÖNÜŞTÜRÜLMESİ

a. Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Dönüştürülmesi: 

• Kesir ölçeğin paydası alınır, çizgi ölçeğin birimine çevrilir. Örneğin payda 100.000 cm  olsun ve km’ye çevrilsin. Bunun için Paydadan beş tane sıfır silinir.

• Böylece çizgi ölçekte bir cm gerçekte 1 km’ye eşit olur.

• Buna göre grafik düzenlenir.

b. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Dönüştürülmesi:

• Çizgi ölçeğin toplam uzunluğunu harita uzunluğu olarak kullanırız.

• Yine çizgi ölçeğin en sağındaki ve en solundaki rakamları toplayınca gerçek uzunluğu buluruz. 

• Ölçek = Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk formülünü kullanarak Kesir ölçeğe çeviririz. 

6. HARİTALARDA UZUNLUK, ALAN VE EĞİM HESAPLAMALARI

a. Uzunluk Hesaplamaları

1. Gerçek Uzunluğun Hesaplanması: 

• Harita üzerindeki bir mesafenin gerçekte uzunluğunun ne kadar olduğunu bulmak için ölçeğe başvurmamız gerekir. 

• Gerçek Uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası formülünü kullanarak bunu yapabiliriz.

Örnek Soru: 1 / 500.000 ölçekli bir haritada A ve B kentleri arasındaki uzaklık 10 cm olarak ölçülmüştür. Buna göre A ve B kentleri arasındaki gerçek uzunluk kaç km’dir?

Çözüm:

Gerçek Uzunluk = Harita Uzunluğu x Ölçeğin Paydası

GU: HU X ÖP

GU: 10 cm X 500.000 cm

GU: 5.000.000 cm → 50 km

2. Harita Uzunluğunun Hesaplanması:

Harita Uzunluğu = Gerçek Uzunluk / Ölçeğin Paydası

• Aralarındaki mesafe 60 km olan A ve B şehirleri, 1/ 6.000.000 ölçekli bir haritada kaç cm ile gösterilir?

HU= GU / ÖP

HU= (60km)→ 6.000.000 cm / 6.000.000 cm

HU= 1 cm

3. Uzunluk Formülüyle Ölçeğin Hesaplanması:

Ölçek = Harita Uzunluğu (cm) / Gerçek Uzunluk (cm) 

Örnek: Gerçek uzunluğu 48 km olan bir yolun harita uzunluğu 12 cm ise gösterildiği haritanın ölçeğini bulunuz.

ÖP= HU / GU

ÖP= 12 / 48

ÖP= 1/4→ 1/ 400.000 cm

b. Gerçek Alan Hesaplamaları

Alan problemlerinde sayıların karesinin alındığını görürüz. 

Gerçek Alan = Harita Alanı x (Ölçeğin Paydası²)

Örnek: 1 / 800.000 ölçekli bir haritada 8 cm² gösterilen bir göl gerçekte kaç km² dir?

GA= HA X ÖP²

GA= 8 X 8²

GA= 8 X 64

GA= 512 km²

c. Eğim Hesaplama: 

İki nokta arasındaki yükselti farkının yatay mesafeye oranına eğim adı verilir. Eğim yüzde (%) veya binde (‰) olarak hesaplanabilir.

Eğim= yükselti farkı (m)    X 100/1000

yatay uzaklık (m) 

Örnek: Yandaki şekilde A ve B merkezleri arasındaki gerçek uzaklık 3 km’dir. Buna göre A ve B merkezleri arasındaki eğim yüzde (%) kaçtır?

EĞİM = yükselti farkı (m)     X  100

              yatay uzaklık (m) 

EĞİM= (4000-1000=3000 m) / 3km →  3000 m

EĞİM = 3000/ 3000 X 100

EĞİM = %1

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BİLGİLERİN HARİTALARA AKTARILMASI

• İnsanlar ilk dönemlerden beri harita çizimleri yapmaya ihtiyaç duymuşlardır.

• Eski haritaların bir çoğu günümüze kadar ulaşmamıştır.

• Dünyanın en eski haritası Konya İli Çumra ilçesindeki Çatalhöyük’te bulunmuştur. Günümüzde Ankara’da Anadolu Medeniyetleri Müzesinde sergilenmektedir.

• MÖ 484-424 yılları arasında yaşayan Heredot, yerin şeklini oval bir düzlem kabul ederek bir dünya haritası çizmiştir. Bugün coğrafi koordinat sisteminin elemanları olan enlem ve boylam kavramları Heredot’un bu haritasına dayanmaktadır.

• İskenderiyeli Ptolemaios (Batlamyus) MS II. yüzyılın ilk yarısında Dünya'nın yuvarlaklığını hesaba katarak yaptığı haritada ilk kez konik projeksiyon (iz düşüm düzlemi) sistemini kullanmış, boylam ve enlem dairelerini çizmiştir

• Marinus, haritanın konumları kesin matematik bağıntılara göre hesaplanan paralel ve meridyen daireleri içermesi gerektiğini söyleyen ilk kişidir.

• Orta Çağ'da, Müslüman yer bilimciler tarafından insanlığa miras bırakılmış en değerli kartografik eser, İdrisi'nin "dünya haritası”dır

• Türkler tarafından yapıldığı bilinen en eski harita, Kaşgarlı Mahmut’un çizdiği dünya haritasıdır.

• 15 ve 16. yüzyıllar arasında İbrahim Kâtibi, Piri Reis ve Ali Macar Reis başta olmak üzere birçok Türk denizci tarafından portolan türü haritalar çizilmiştir. Bunların içindeki en ünlü eser Piri Reis’in 1513’te çizdiği dünya haritasıdır 

• Hollandalı harita bilimci Mercator, kendi adıyla anılan projeksiyon yöntemini uygulayarak bir dünya haritası çizmiştir.

• XX. yüzyılın ikinci yarısında gelişen bilgisayar teknolojisi, uydu görüntüleri ve uzaktan algılama yöntemleriyle birlikte oldukça yüksek doğruluk oranına sahip haritalar yapılmaktadır.

2. COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ, CBS (GEOGRAPHIC INFORMATION SYSTEM, GIS)

•  Çeşitli coğrafi verilerin toplanması, depolanması, işlenmesi, yönetimi, analizi ve sunulması fonksiyonlarını yerine getiren donanım, yazılım, personel, coğrafi veri ve yöntem bütününe coğrafi bilgi sistemleri (CBS) denir. 

• CBS tarımdan askeriyeye kadar birçok alanda kullanılır. 

• CBS, analizler yapma imkânı sunan ve bu analiz sonuçlarına göre karar vermeyi kolaylaştıran bir sistemdir.

3. KÜRESEL KONUMLAMA SİSTEMİ 

(GLOBAL POSITIONING SYSTEM, GPS) 

• Bu sistem Dünya çevresinde farklı yörüngelerde sürekli dönen uydulardan oluşmaktadır.

• Askerî amaçlı kurulan yön bulma, askerî çıkartma ve roket atışlarında kullanılmak üzere tasarlanan GPS, 1980’li yıllarda sivil kullanıma da açılmıştır. Günümüzde akıllı cep telefonları, araç takip sistemi, belediyecilik, haberleşme, lojistik, kargo, eğitim vb. alanlarda yaygın olarak kullanılmaktadır.

4. COĞRAFİ VERİLERİN HARİTALARA AKTARILMA YÖNTEMLERİ 

• a.  Nokta Yöntemi: Yerleşim alanlarının merkezi, hava alanı, tek dağ gibi unsurların gösterilmesinde kullanılır. b.  Çizgi Yöntemi: Akarsular, yollar, boru hatları, levha sınırları, fay hatları gibi belirli bir doğrultuyu izleyen unsurların haritalara aktarılmasında kullanılır.

•  c. Alan Yöntemi: Göl, deniz, okyanus, ova, orman ve plato gibi unsurların haritaya aktarılmasında kullanılır.