10. SINIFLAR COĞRAFYA DERSİ YERYÜZÜNDEKİ SULAR ÖZET

 

 YERYÜZÜNDEKİ SULAR

• Yeryüzündeki sular Su Küre ( Hidrosfer ) i  oluşturur. 

• Okyanuslar, denizler, göller, akarsular, bataklıklar, yer altı suları ve buzullardır.

YERYÜZÜNDEKİ SULAR
OKYANUS	DENİZ	GÖL	AKARSU	BATAKLIK	YER ALTI SULARI

• Yeryüzündeki suların %97’sini okyanuslar ve denizler oluşturur.

• Tatlı suların yarısından daha fazlası ise buzullarda donmuş haldedir.

1. OKYANUSLAR VE DENİZLER

Denizlerin ve okyanusların kapladıkları alan Güney Yarım Küre’de daha fazla yer tutar. Bu yüzden GYK’ye “ Denizler Yarım Küresi “ de denir.

Kapladıkları alanın büyüklüğüne göre okyanuslar sırasıyla Büyük Okyanus, Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusudur.

Denizlerde tuzluluk oranları enleme göre değişir. En az tuzlu deniz Baltık Denizi, en çok tuzlu deniz ise Kızıldeniz’dir. 

Denizlerin sıcaklık oranları da enleme göre değişir. En soğuk Baltık Denizi, en sıcak Kızıldeniz’dir.

Yer yüzündeki suların dolaşım halinde olmalarına “ Su Döngüsü “ denir. 

2. GÖLLER

Karalar içerisindeki çukurlukların dolması ile oluşan durgun su kütlelerine GÖL denir.

Dünyanın en büyük gölü HAZAR DENİZİ’dir. Kapladığı alan Türkiye’nin yarısı kadardır. Buna karşılık haritalarda görülemeyecek kadar küçük göller de vardır. 

Derinlik bakımından da göller farklılık gösterir. Bazı göller bazı mevsimlerde kurur. 

Göl sularının sıcaklıkları da birbirinden farklıdır. Bu durumda enlem ve yükselti gibi etmenler etkili olur. Bazı göller yer altındaki sıcak su kaynaklarından beslendikleri için suları sıcaktır.

Göllerin tuzluluk oranları da birbirine benzemez. Dışarıya akışı olmayan                         ( Gidegeni olmayan ) göllerin suları daha tuzlu olur. Bazı göllerden tuz elde edilir. Örneğin tuz gölü gibi.

OLUŞUMLARINA GÖRE GÖLLER
DOĞAL GÖLLER	YAPAY GÖLLER
TEKTONİK GÖLLER	BARAJLAR
VOLKANİK GÖLLER
KARSTİK GÖLLER
BUZUL GÖLLERİ
DOĞAL SET GÖLLERİ

Tektonik Göller

Yerkabuğu hareketlerine bağlı olarak oluşan çukurlukların sularla dolması sonucunda oluşan göllerdir. 

Hazar, Baykal, Tanganika, Malawi ve Lût gölleri örnek verilebilir. 

Volkanik Göller

Volkanık olaylar sonucu krater, kaldera ve maar denilen çukurlar oluşur.  Bu çukurluklar suyla dolarsa volkanik göller oluşur. Japonya, Endonezya, Yeni Zelanda, ABD,Türkiye ve İtalya’da bu göllerin örneklerini görmek mümkündür. 

Karstik Göller

Karstik yörelerde Obruk, Dolin, Uvala ve Polye denilen çukur alanlar oluşur. Bunlar suyla dolarsa Karstik göller oluşur.

Arnavutluk, Karadağ, Hırvatistan ve Türkiye’de örneklerine rastlamak mümkündür. 

Buzul Gölleri

Buzulların aşındırmasıyla oluşan çanakların sularla dolması sonucunda Buzul gölleri oluşur. Kanada, Norveç, İsveç, Finlandiya, İsviçre,Rusya ve Arjantin’de rastlanır. 

Dağlık alanlarda ise sirk çanaklarında sirk gölleri oluşabilir. Alp dağlarında örnekleri vardır. 

Doğal Set Gölleri

Doğal Set Gölleri
Heyelan Set Gölleri	Akarsuların önlerinin heyelan sonucu tıkanmasıyla oluşur.
Alüvyal Set Gölleri	Erozyon sonucunda oluşabildikleri gibi bir koy ya da körfezin önünün kapanmasıyla da oluşabilir.
Volkanik Set Gölleri	Volkan patlaması sonucu akarsu önlerinin tıkanması sonucunda oluşan göllerdir.
Kıyı Set Gölleri	Bir koy ya da körfezin önünün tıkanması sonucunda oluşan bu tip göllere “ Lagün- Deniz Kulağı” da denir.
Moren Set Gölleri	Yüksek enlemlerde buzul birikimlerinin oluşturduğu göllerdir

b. Yapay Göller

İnsan eliyle yapılan setler sonucu oluşan göllere Yapay Göller denir. Yapay göller göletler ve barajlar olmak üzere iki çeşit olur. 

Göletler, içme ve kullanma suyu sağlamak amacıyla yapılır.

Barajlar ise, Taşkın ve selleri önlemek, Elektrik üretmek, Sulama, İçme ve Kullanma suyu elde etmek için yapılır. 

3. AKARSULAR

Yağışlarla karalara düşen sular yüzeysel akışa sahipse buna “Selinti Suları” denir.

Bir kaynaktan çıkıp bir yatak içinde akan sulara ise “ Akarsular “ adı verilir.

Akarsuların en küçüğüne “ Dere “ denir. Dereler birleşerek “ Çayları” oluşturur. Çayların birleşmesi ile “ Irmak-Nehir” denilen sular oluşur.

Akarsular, göllere, denizlere ya da başka akarsulara karışır. Büyük akarsuya karışan küçük akarsuya “ Akarsuyun Kolu “ denir.

1. Debilerine ve Rejimlerine Göre Akarsular

Akarsuyun belirli bir kesitinden saniyede akan su miktarına akım ya da debi denir. Akımın yıl içindeki dağılışı rejim olarak adlandırılır.

Akarsulardan bazıları yıl boyunca bol su taşır ve seviyesinde fazla bir değişiklik olmaz. Bu tür akarsulara rejimi düzenli akarsular denir. Örneğin Amazon ve Kongo nehirlerinin rejimleri düzenlidir.

Bazı akarsuların seviyesi, yıl içinde fazla değişir. Bu tür akarsulara rejimi düzensiz akarsu denir. Ganj, indus, parana ve po nehirlerini rejimi düzensiz akarsulara örnek olarak gösterilebilir.

Kurak bölgelerde ne zaman akışa geçeceği belli olmayan kuru derelerin rejimlerine ise Epizodik Rejim denir. Bunlara çöllerde rastlanabilir.

REJİMLERİNE GÖRE AKARSULAR
DÜZENLİ REJİMLİ	DÜZENSİZ REJİMLİ	EPİZODİK REJİMLİ
Amazon, Kongo	Ganj, İndus, Po, Parana	Çöllerdeki kuru dereler

2. Beslendiği Kaynaklara Göre Akarsular

Beslendiği Kaynaklara Göre Akarsular
Yağmur Sularıyla Beslenen Akarsular	Akdeniz, muson ve ekvatoral iklim bölgelerinde görülür.
Kar ve Buz Sularıyla Beslenen Akarsular	Yüksek dağlardan doğan akarsulardır.
Yer Altı Sularıyla Beslenen Akarsular	Karstik kaynak, Yamaç kaynağı ve fay kaynağından beslenir.
Birden Fazla Kaynaktan Beslenen Akarsular	Mesela yüksek dağlardaki kaynağından beslenen akarsuyun ilerledikçe bir fay kaynağından da beslenmesi mümkündür.

3. Döküldüğü Yere Göre Akarsular

Döküldüğü Yere Göre Akarsular
Açık havzalı	Sularını denizlere ulaştırabilen akarsular ( Kızılırmak, Amazon)
Kapalı havzalı	Sularını denizlere ulaştıramayan akarsular ( Van Gölü Kapalı Havzası, Tuz Gölü Kapalı havzası gibi )

4. YER ALTI SULARI

Yer altı suyunu barındıran Kalker, Kum taşı ve Çakıl Taşı gibi kayaçların oluşturduğu alana  “akifer” denir. 

Yer altı suları geçirimsiz bir tabaka üzerinde oluşursa buna taban suyu denir. 

Taban suyu seviyesinin zamana ve yere göre değişiklik gösterdiği görülür.

Taban suyu bir açıklıktan yer yüzüne çıkarsa buna “ Kaynak “ denir.

Kaynak suları sıcak ya da soğuk olabildiği gibi mineralli kaynak suları ya da içme suları şeklinde de karşımıza çıkabilir.

KAYNAK SULARI
ARTEZYEN	İki geçirimsiz tabaka arasında bir geçirimli tabakanın olduğu yerlerde karşımıza çıkar. Suları basınçla fışkırır.
KARSTİK	Karstik sahaların kaynaklarıdır. Voklüz de denir.
VADİ	Vadilerde görülen kaynaklardır.
TABAKA	Dağ ve plato yamaçlarında görülen kaynak türüdür.
FAY	Fay bölgelerinde görülür. Suları çoğunlukla sıcak ve mineral bakımından zengindir. Kaplıca suları gibi
GAYZER	Aktif volkanik sahalarda görülür. Suları sıcaktır. Zaman zaman fışkırır.